Cassel 1923

Diskurso: La triesma internaciona Ido-konfero 1923 en Kassel

1. Germania en la yaro 1923

   - 1923 esas la krizo-yaro di la yuna demokrata Germana Republiko qua esas konocata per la nomo "Republiko di Weimar"

   - Perdita milito, Germania mustas pagar pekunio a la vinkinta landi dil milito, la Germana guverno di Wilhelm Kuno (sen partiso suportita da Socialdemokrati) 2ma di novembro 1922 til 12ma di agosto 1923 havis la politiko „Unesme pano, tande reparo-pagi“. Do Germania ne pagis plu tota pekunio

   - La Franca chefo di guverno Raymond Pointcaré volis ganiar la Rhenlando di Germania e pro la nepagita repari ye la 11ma di januaro 1923 Franca e Belga soldati okupis Rhenlando e la regiono di Ruhr, Germania reaktis per pasiva rezisto. La Germana guverno pagis al firmi ed industrii en la okupita zono. Pro to la ekonomiala situeso plumaligis e la inflaciono kreskis, Preco di pano: 1922 3,50 Mark 1923 Jan. 700 mark Mayo 1200 mark Agosto 100.000 septembro 2 milioni marko

   - Pro to la atmosfero dum la konfero en Kassel en Germania esis tre anti-Franca, la okupado finis erste en la sequanta yaro 1924

   - Erste pos la konfero ye la 9ma di novembro 1923 sequis la nesucesoza stato-stroko di Adolf Hitler ed en Saxonia e Turingia la komunisti divenis parto di la landala guverni ed anke preparis "revolucioni"

   - la reformo di la valuto, la nova valuto esis la "Rentenmark". On povis chanjar la olda "Reichsmark", un biliono Reichsmark esis un Rentenmark, la inflaciono diminutis su

   - En la yaro 1923 la Germana Republiko esis en granda krizo, ma la demokratio supervivis. Erste dek yari plu tarde la Nacionalsocialisti kaptis la povo per demokratala elekti.

   - Pro la kaosatra politikala ed ekonomiala situeso esis diskuti interne la Ido-movado chanjar la loko di konfero. Mondo artiklo: Posibleso o neposibleso di la evento? (Aprilo 1923) Quale esis la situeso en la Ido-movado en la yaro 1923?

2. La Ido-movado en la yaro 1923 (mil-nonacent duadek e tri)

• La morto di Louis Couturat en la unesma dii dil Unesma Mondomilito esis granda shoko. La jurnalo Progreso cesis aparar, restis la revuo Mondo de Suedia

• Ye la yaro 1918 decidesis periodo di stabileso por 10 yari, ma multa Idisti volis plura reformi en la linguo en la direciono di naturaleso

• 1921 eventis la unesma mondala Ido-konfero en Wien (Austria) e en la yaro 1922 la duesma konfero en Dessau

• En la yaro 1922 Edgar De Wahl publikigis sua naturala helpo-linguo Occidental (hodie Interlingue), multa Idisti transferis ad Occidental

• En la Ido-movado konflikti inter la "konservema" Idisti, qui volis ke Ido restas sen granda chanji e la "progresanti" / "reformeri" qui volas chanjar la linguo sen vartar en la direciono di naturaleso

• La ULI havis cirkume 800 paganta membri, en Dessau 1922 partoprenis 240 Idisti ek 14 landi

  3.La Ido-kongreso en Kassel mil-nonacent-duadek-e-tri

• Fonti: Artiklo en Mondo ed en Ido (Suisia de Nötzli)

  Mondo da Per Ahlberg 8/9 1923 p.257-264, Ido da Henri Meier (LUX) 9/1923 113-118

- La konfero eventis inter la 4ma di agosto 1923 e la 9ma di agosto, Ido e traduktita Germana

- Chef-organizero esis Ewald Röhnisch de Kassel, sua filiulo Helmut asistis havante non yari, il lernis Ido por la konfero

- En la Esperanto-kongreso en Nürnberg Franci ne darfis partoprenar pro la politikala atmosfero, Germana Esperantisti festas su ipsa kom "Germana patrioti", la Idistaro en Germania invitis e bonvenis la Franca Idisti

- Partoprenanti: Listo dil partoprenanti en Mondo montris 211 homi (47 mulieri) ek 12 landi

* Germania 99: 81 viri e 18 mulieri

* Chekoslovakia 21 17v/4m

* Italia 20 9/11

* Hungaria 14 viri

* Anglia 11 8/3

*Francia 10 (8/2)

*Luxemburgia 10 (6/4)

*Suedia 9 (8/1)

* Suisia 4 viri

*Austria 3 (2/1)

*Lavia 2 viri

*Rusia 1 viro

• Famoza partoprenanti: Otto Jespersen telegramo, Kurt Feder maladeskis; asistis: Ewald Röhnisch, Jules Gross, Heinrich Peus, Erich Weferling, Janis Roze (LAT), Engelbert Pigal (Viena), T. Sweetlove (Ang), Per Ahlberg (SWE), Frederic Lagnel (FRA), Siegfried Auerbach (GER), Paul Bohne (Köthen), Ewald Röhnisch, Anna Röhnisch ed Else Röhnisch

• Programo:

  • 4ma saturdie: kunsidi di komitati, vespere: promenado en Karlsaue

  • 5ma sundie: Exkurso Wilhelmshöhe kloki 13 til 18, vespere aperto di kongreso, acepto dal urbestro

  • 6ma lundie: 9-12 laborkunsidi, de 14 exameni e kunveni di specala societi, 21 publika propagala asemblo

  • 7ma mardie sama kom lundio

  • 8ma merkurdie; 9-12 deliberi, (predimezo), 15-18 libera tempo, 19 klozo di konfero en salono di Stadtpark

  • 9ma exkurzi o departo

• Delegiti: ne omna partoprenanti povis votar pri decidi, ma nur delegiti. Segun la nombro di ULI membri omna lando certa nombro di delegiti, en tote 34 delegiti:

  • 4 Germania, Chechoslovakia, Francia, Suedia

  • 3 Luxemburgia, Hungaria

  • 1 Anglia, Austria, Belgia, Dania, Finlando, Holando, Italia, Latvia, Norvegia, Usa

• Po omna lando un delegito raportis, anke delegito de India "Khannal (India)“ De flava raso, esperas ke Ido unigos la diverslingua populi en India."

• Tande existis granda multopla asociuri di Idisti segun temi, qui havis sua kunsidi dum la konfero: komunisti, katoliki, framasoni, pedagogial uniono

• Tande existis Ido-diplomi por doceri. Dum la konfero 18 nova Ido-doceri havis sua exameno e recevis sua diplomi.

• Granda inauguro en la Stadtpark di Kassel. Oficala reprezentanti:

  • por la urbo la konsilisto Häring salutis la kongreso (kom reprezentanto di urbestro Philipp Scheidemann SPD 1919-1925)

  • Villem Schmitt, il parolis kom oficala delegito dil Chekaslovaka ministro dil instruktado, qua permisis docado di Ido en komercala e supera skoli en Chekoslovakia

  • Heinrich Peus por la guvernerio di Anhalt

  • Doktoro Paolo Massera kom reprezentanto dil Italiana chefministro Benito Mussolini "Mussolini aprobas nia movado"

  • Profesoro Askevold kom delegito di la Germana pacifisti

  • Sioro Könitzer kom delegito di stenografosocieto Stolze-Schrey de Berlin

• Kulturo-programo:

  • Laborista koro West,

  • Sporto: Laboristi prizentis Trapezgimnastiko

  • Muziko: populdansi, Idokanti da klubo di yuna amatori, yunuli e yunini, pueruli e puerini, laborista yunaro montras dansado populara, kantado e mandolinmuziko: kantis en Ido. Kanto dil migranta muelisto

  • Yuna puerulo en Ido e Germana parolis ke la Germana yunaro volas paco

  • Publika diskurso kun luminaji (Dias) da instruktistino Regina de Rusia pri Rusa laborskoli, pose Boutreux sekretario dil sindikatal internacionalo di instruktisti, anke la Framasoni asemblis, Komunisti havis diskurso posdimeze pri la laborista helpo en sindikala domo,

• Diskursi por la Idisti ed anke por la publiko

  • interne :Diskurso pri propagado:Sten Liljedahl (Suedia), Holmes (Anglia), Prinz (Germania), Papilion (Francia), Gräbner (Germania), Cuntz (Germania); Prinz:

    * Diskuto pri la futuro di linguo

  • externe: * Peus diskursis en la Stadtpark, pose filmprezento, texto di filmi esis redaktita en Ido, filmi pri la urbo Luxemburg, pri Albania, pri papilioni, abeli e flori, pri la movado dil kavalo ed amuzanta filmo pri la kur-konkurso inter leporo e herisono; direktero di UFA dicis ke il povus sparar multa pekunio se esus mondlinguo

    * Oficio (Gottesdienst) da Kanoniko Jules Gross en la Kirko di Santa Familio en Kassel 5ma di agosto 1923

• Prezidantaro dil konfero: Prezideri: Dr Siegfrid Auerbach (GER), Prof. Albert Stör (Chekoslovakia), Dr. Massera (Italia)

  • Sekretarii: Schneeberger (Suisia), Tilbry (Frankfurt), Schneekloth (Wiesbaden):

• Decidi:

  • 1) la 4ma Ido-konfero 1924 eventos in Luxemburgia, on elektis prepar-komitato

  • 2) Insigno di Ido: Mikra Komitato devez decidar pri la finala insigno, tilnuna insigno restas til nun oficala insigno, ma altra insigni permizita; fono: en est-europana landi quale Polando e Hungaria dicesis ke la stelo ne esas bona simbolo pro la anti-semitismo, segun §7 di statuto la portado di insigno esas obligata, exklusebla se ne)

  • 3) Interna elekti: Mikra Komitato Prezidanto: Sten Liljedahl (Stockholm), Sekretario: Per Ahlberg (Stockholm), Kasero: Backström (Stockholm), Cetera membri; De Guesnet (Francia), C"iz"ek )Praha, Albert Lantos (Leipzig) Jules Gross (Suisia)

  • Finala diskuto: Questiono pri la sekurigo di la futura developo di Ido.

  • Kreeri di altra internaciona lingui partoprenis e prizentis sua lingui

    • Edgar de Wahl Occidental, Mondo polemiko "La kampanio de de Wahl kontre Ido esas bone konocata, unesme De Wahl ne volis parolar, erste dum posdimeze

    • Josef Weisbart (1887-1947): Idisto, prizentis Medial (Weisbart esis la autoro di Unial, Europal, Medial, Mondlingvo e Mundi Latin) Weis parolis Ido. Dicas ke sua linguo esas por ordinara homi. Ido por ciencisti, fine el rekomendis Occidental

    • Erich Weferling (1889-1981): Unesal-Interlingu (1926) Intal (1956)

  • Mondo: "Atako da De Wahl kontre Ido, Weisbart nova projeto. "Weis e DeW kondutis su quale sekrete askoltanta spioni", "Tale finis ica atako kontre Ido. Ma la kongreso ne nur rezistis l'ataki dil adversi di Ido, ol anke manifestis sua ferma volo developar nia linguo segun ciencala principi". Periodo de stabileso duros til 1928

  • On vidis la konflikti inter la du direcioni en la Ido-movado

    • Ernest Drezen (1892-1937) Chefo di Rusa esperantisti venis, diskutis kun Weferling e volis konvertar Peus ad Esperantismo sen suceso

  - Efiko: Casseler Volksblatt laborista: 4ma di agosto e Casseler Tageblatt 6ma e 10ma di agosto (Rainer!), informi sendita a nord-europana jurnalaro

• Rezumo Mondo: "E yen ka la triesma kongreso di Ido esis memorajo, memorajo di kunlaboro intensa e sucesoza, memorajo di la raciono e di la sentimento"